نگاهی به حسینیه ها و تكیه های تاریخی تهران، ۳
تعزیه خوان های تکیه دولت چقدر دستمزد می گرفتند؟
به گزارش تور و گردشگری با آنکه ایام محرم در تکایای معروف و بزرگ تهران و میادین مختلف، تعزیه خوانی های خوبی برگزار می شد، اما بیشتر مردم تهران «تکیه دولت» را بر همه آنها ترجیح می دادند و آرزو داشتند تعزیه های آنرا ببینند.
به گزارش خبرنگار میراث فرهنگی ایرنا، ماجرای ساختن «تکیه دولت»، تعزیه های باشکوهی که در دوران ناصرالدین شاه در آن برگزار می شد و این که آیا شاه قاجار پس از مسافرت به اروپا و الگوگیری از تماشاخانه آلبرت هال لندن دستور آنرا صادر کرده است؛ از مباحث تاریخ دو قرن گذشته است.
با افزایش جمعیت تهران و اشتیاق عامه مردم و اعیان و اشراف به تعزیه و علاقه شدید ناصرالدین شاه به داشتن یک بنای عالی و مناسب برای برگزاری تعزیه های دولتی و درباری، دیگر تکیه دولت قدیم (تکیه حاج میرزا آقاسی) گنجایش جا دادن انبوه تماشاگران تهرانی را نداشت و محل مناسبی برای برگزاری مراسم تعزیه نبود. ازاین رو ناصر الدین شاه در سال ۱۲۸۳ هجری قمری به دوستعلی خان معیرالممالک دستور داد تا همراه ساخت کاخ شمس العماره تکیه بزرگی هم در کنار آن بنا کند. معیر الممالک از همان زمان دست به کار شد و هنرمندان و معماران مشهور تهران را برای این کار گرد آورد.
از سال ۱۲۸۴ قمری (سال اتمام و تکمیل ساختمان شمس العماره) یا یک سال بعد از آن، عملیات ساختمانی را آغاز کردند و حدود ۴ یا ۵ سال و به احتمال نزدیک به یقین در سال ۱۲۹۰ هجری قمری یعنی سال اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا ساختمان تکیه آخر یافته است، پس نظر کسانی که نوشته اند ناصرالدین شاه پس از مسافرت به اروپا و دیدن تماشاخانه های آنجا بخصوص آلبرت هال لندن دستور ساختن تکیه دولت را داد، نادرست است
اگر چه ظاهرا چند سال طول می کشد تا تزیینات داخلی و بخش های فرعی آماده شود و اولین تعزیه ای که در تکیه دولت برگزار می گردد از سال ۱۲۹۳ هجری قمری به بعد است که تعزیه خوانی در این تکیه باشکوه و جلال خاص شروع شده است و این تعزیه ها تا سال مرگ ناصر الدین شاه (۱۳۱۳ هجری قمری) ادامه داشت و سال به سال بر شکوه و جلال و تجمل تشریفات آن افزوده می شد و بعد از او تاز مان محمدعلی شاه و حتی احمدشاه با اینکه تعزیه خوانی های تکیه دولت به روال گذشته همچنان ادامه یافت؛ اما شکوه و جلال و زرق وبرق تعزیه خوانی های دوره ناصری را نداشت. عبدالله مستوفی در شرح زندگانی من (جلد یک صفحه ۲۸۸) نوشته: «... ناصرالدین شاه که از همه چیز وسیله تفریح می تراشید، در این کار هم تلاش فراوان خرج داد و شبیه خوانی را وسیله اظهار تجمل و نمایش شکوه و جلال سلطنتش کرد...» (پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی از آغاز تا انتهای دوره قاجار در تهران. عنایت الله شهیدی با همکاری علی بلوک باشی)
شبیه خوان ها در تکیه دولت با در دست داشتن نسخه شبیه خوانی هزینه های تعزیه در دوران ناصرالدین شاه
به طور کلی تعزیه ها در دوره قاجار در تکیه ها برگزار می شد؛ به جز تعزیه خوانی های عمومی که بانیان آن بیشتر اهالی محل بودند و هر خانواده به حد توانایی خود با رضایت و رغبت برای آن پول پرداخت می کرد، تعزیه خوانی های دولتی هم به دو صورت تعزیه خوانی های دولتی یا درباری و سلطنتی پایتخت و تعزیه های دولتی شهرها و ایالات برگزار می شد. اعتمادالسلطنه درباره مخارج دولتی و غیردولتی در اواسط عهد ناصری می نویسد «از طرف دولت روزافزون چه در تهران و چه در سایر بلاد بیشتر از ۵۰ هزار تومان از عین مالیات به مخارج تعزیه داری می رسد و البته در تمام اقطار ایران در این ماه (محرم و صفر) حدودا یک کرور تومان قند و چای به مصارف روضه الشهدا خوانی می رسد» البته ناصرالدین شاه علاوه بر تعزیه خوانی های معمول تکیه دولت در سفر های خود هم دستور می داد که برایش تعزیه بخوانند که هزینه های آنرا هم باید حساب کرد.
اوژن اوین سفیر وقت فرانسه در زمان محمدعلی شده درباره مخارج ۱۰روزه تعزیه خوانی تکیه دولت می نویسد: هزینه اجرای این تراژدی ها برای خزانه سلطنتی سالانه در حدود مبلغ ۳۰هزار تومان تمام می شود» (کتاب ایران امروز صفحه ۱۹۴) بدیهی است مزد تعزیه خوانان تکیه دولت بیشتر از مزد تعزیه خوانان دیگر بود. مزد تعزیه خوانان بر مبنای هنرمندی و سابقه تعزیه خوان و اهمیت نقش ها تعیین می شد. بیشترین مزدها را شهادت خوان ها، امام خوان، شبیه حضرت زینب و شمر خوان و تخت خوان دریافت می کرد
کنت جوزف آرتور دو گوبینو (Joseph Arthur de Gobineau) که اولین بار در سال ۱۸۵۵ یعنی درست زمانی که تازه ۹ سال بود ناصرالدین شاه بر اریکه سلطنت تکیه زده بود، خویش را با کشتی به ساحل بوشهر رساند و از آن جا راهی نقاط مرکزی ایران همچون پایتخت شد. سه سال در ایران ماند که بخشی از آن دبیر اول و نیمه دوم این مدت کاردار سفارت فرانسه در تهران بود. وی همینطور سه سال بعد، از ناپلئون سوم، امپراطور فرانسه باردیگر مأموریت یافت تا در جایگاه کاردار فرانسه راهی ایران شود که تا سال ۱۸۶۳ تداوم یافت.
وی می نویسد «خواننده خوش صدا بیشتر از دیگر اعضای دسته درآمد دارد، چونکه عایدی به تناسب قریحه و استعداد تقسیم می شود. مثلاً درآمد پسربچه چهارده پانزده ساله ای که مردم صدایش را بخصوص دوست دارند و از اشتهار کلانی برخوردار است، در دهه محرم بر ۲۵۰ تا ۳۰۰ تومان، ( ۲۹۰۰ تا ۳۴۰۰ فرانک) می شود که عایدی خوبی است»
دوگلاس اسلادن نویسنده انگلیسی که شرح یک مجلس تعزیه را از زبان دولوری، ایلچی فرانسه دربار مظفرالدین شاه نقل می کند، می گوید «جوان اصفهانی خوش صدا که در تعزیه شبیه قاسم (برادرزاده امام حسین)شده بود، برای تعزیه خوانی های ۱۰ روزه اول محرم، در حدود ۴۰۰ تومان گرفت که نسبت به آن زمان مبلغ کلانی است» (پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی از آغاز تا انتهای دوره قاجار در تهران. عنایت الله شهیدی با همکاری علی بلوک باشی)
تکیه دولت با حضور مردم مردم تهران «تکیه دولت» را ترجیح می دادند
تکیه دولت را میتوان اولین تماشاخانه بزرگ ایران به حساب آورد که یکی از فاخرترین گونه های نمایشی آیینی ایرانی، یعنی «تعزیه» در آن اجرا می شده و حاضران را به بهترین وجه شیفته تماشای این گونه نمایشی می کرده است. با آنکه در روزهای محرم در تکایای معروف و بزرگ تهران، میادین مختلف تعزیه خوانی های خوبی برگزار می شد، اما بیشتر مردم تهران تکیه دولت را بر همه آنها ترجیح می دادند و آرزو داشتند تعزیه های آنرا ببینند. مردم در روزهای محرم صبح هر روز از دور و نزدیک شهر با شتاب خویش را به سبزه میدان و جلوی تکیه دولت می رساندند تا هر چه زودتر در تکیه جایی برای خود بیابند و از تماشای تعزیه محروم نمانند.
دربار قاجار هنگام برگزاری تعزیه در تکیه دولت، گهگاه از نمایندگان دولت های اروپایی مقیم تهران دعوت می کرد که در بعضی مجالس تعزیه شرکت نمایند. سیاحان و جهانگردان اروپایی هم که به تهران می آمدند اگر اقامت آنان در تهران با ایام سوگواری مقارن بود می کوشیدند تا با کسب اجازه از شاه و رجال درباری و متصدیان تکیه و تعزیه یک یا چند مجلس از تعزیه را در تکیه دولت ببینند. (پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی از آغاز تا انتهای دوره قاجار در تهران. عنایت الله شهیدی با همکاری علی بلوک باشی)
تابلوی تکیه دولت اثر کمال الملک- این تکیه حدود ۲۰ هزار نفر تماشاچی را در خود جای میداد بخش های تکیه دولت
در مرکز تکیه دولت، سکوئی دایره شکل به قطر تقریبی ۹.۵ متر و ارتفاع یک متر، که از سنگ منقوش به قاب و شمسه ساخته شده بود، قرار داشت که سطح آن با آجر، فرش شده و در چهار طرف آن هم پله هایی درنظر گرفته شده بود.
این سکو تخت نامیده می شد و شبیه خوانان تعزیه ها از پله های چهار طرف آن بالا می رفتند و نسخه های مختلف تعزیه را اجرا می کردند. اطراف این سکو هم راهی بوجود آمده بود به عرض تقریبی شش متر تا دسته های عزاداری، سواره ها، موزیکچی ها، فیل ها، شترها و درشکه ها از این طریق وارد شده و بعد از گردش و اجرای مراسم مخصوص به خود، از این راه هم بیرون بروند.
منبر تکیه دولت
در تکیه دولت، یک منبر بزرگ از سنگ مرمر وجود داشته که برخی معتقدند ۲۰ پله و برخی دیگر معتقدند ۱۴ پله داشته که بلندای آن حدود ارتفاع یک طبقه از «تکیه دولت» بوده است. این منبر به سفارش معیرالممالک در شهر یزد ساخته شده که آنرا در زمان انقلاب مشروطه از تکیه دولت خارج می کنند و در میدان توپخانه سابق (میدان امام خمینی ره) قرار می دهند و شیخ فضل اللّه نوری روی آن سخنرانی می کند. در مقابل این ایوان، در پایان صحن تکیه، منبری از سنگ مرمر با چهار پله روی سکوی مرتفعی قرار داشت که پیش از شروع تعزیه چند واعظ بر آن وعظ کرده و مردم را برای مشاهده وقایع تعزیه آماده می کردند.
چادر تکیه دولت
جعفر شهری در صفحه ۱۱۴ کتاب طهران قدیم چنین نوشته: چادر این تکیه هم به نسبت مکان خود از بزرگترین و پرشکوه ترین پوش ها بود که بر اسکلت آهنی آن استوار می شد؛ چه، سقف و پوش سلطانی به حساب می آمد که سایه بر سر ظل الله می افکند، همراه نقش هایی از شیر و پلنگ و طاووس و مرغ و گل و گلدان و شیرهای شمشیر به دست و خورشید به پشت، همراه با نواردوزی های قشنگ که هر بیننده ای را مجذوب می کرد.
روشنایی تکیه دولت
در مرکز سقف تکیه دولت، یک چهل چراغ آویخته شده بود. از طرفی چهل چراغ ها و قندیل ها و لاله هایی هم وجود داشتند که بیشتر از پنج هزار شمع در آنها روشن می شد و با استفاده از شمعدان های چند شاخه و دیوارکوب ها و چلچراغ ها و شمع ها، نورپردازی قابل ملاحظه ای به وجود می آمد که حال و هوای ویژه ای به این بنا می داد. برای روشنایی صحن و سکوی تکیه دولت، که بر آن مراسم تعزیه اجرا می شد، از چهار چراغ گاز استفاده می شد و برای پیشگیری از اختلال دید تماشاچیانی که در طبقات فوقانی قرار داشتند، به جای حباب از چهار چتر که بالای آن می بستند، استفاده می کردند.
در سال ۱۲۶۳ هجری قمری، به دستور ناصرالدین شاه قاجار اولین مولد برق به ایران وارد شد و به منظور روشنایی دربار و تکیه دولت مورد استفاده قرار گرفت. از این پس در اطرف تخت تکیه دولت شش چراغ برق بزرگ آویخته می شد تا روشنایی لازم را تأمین کند. ( گذری بر تکیه دولت؛ تماشاخانه ای که تکرار نشد، پیمان شیخی، ایران تئاتر)
تابوت ناصرالدین شاه قبل از خاکسپاری در حرم شاه عبدالعظیم، در ایوان ویژه شاه «تکیه دولت» قرار داشت تعزیه خوانی دربار از اول محرم یا یک روز مانده به آن شروع می شد و تا دهم یا گاهی تا دوازدهم و چهاردهم ادامه داشت و معمولاً دو نوبت روز و شب برگزار می شد؛ ناصرالدیدن شاه معمولاً از روز دوم یا سوم محرم به تکیه می آمد و در جایگاه مخصوص خود که پرده زنبوری آبی یا مشکی در جلویش آویخته بود، می نشست. بانیان مجالس تعزیه های تکیه دولت رجال بودند که هر کدام هزینه برگزاری چند روز تعزیه را برعهده می گرفتند.
برگزاری تعزیه در تکیه دولت پس از ناصرالدین شاه چند سالی کم فروغ بود اما در سال ۱۳۲۳ هجری قمری به دستور مظفرالدین شاه سقف تکیه دولت ساخته شد و بار دیگر تعزیه خوانی از اول محرم و با تشریفات در آنجا برپا شد و تا زمان احمدشاه هم کم و بیش ادامه داشت.
اتفاقات مهم تکیه دولت
از رویدادهای مهم تکیه دولت میتوان به تشکیل اولین مجلس موسسان و عزل احمدشاه قاجار از سلطنت اشاره نمود که ۱۵ آذرماه سال ۱۳۰۴ هجری شمسی صورت گرفت و رضاخان به ریاست حکومت موقت تعیین شد. عبدالله مستوفی در کتاب شرح زندگانی من به این مورد اشاره دارد که بعد از کشته شدن ناصرالدین شاه قاجار، غرفه بزرگ تکیه دولت بعنوان محل امانت گذاشتن جنازه شاه قاجار تعیین می شود. ناظم الاسلام کرمانی در کتاب تاریخ بیداری ایرانی ها به این نکته اشاره داشته که تکیه دولت در زمان مظفرالدین شاه قاجار هم مدتی جایگاه موقت جنازه این شاه قاجار بوده است.
تکیه دولت در سال ۱۳۲۵ برای ساخت این ساختمان بانک ملی شعبه سبزه میدان ویران شد عاقبت تعزیه و تکیه دولت
تعزیه در تکیه دولت تا اواخر دوره قاجاریه به صورت مداوم برگزار می شد، اما با انقلاب مشروطه و پرداختن مردم به امور سیاسی و اجتماعی، مراسم شبیه خوانی در این تکیه دیگر برگزار نشد و اوایل سلطنت پهلوی اول آرام آرام رو به تعطیلی رفت. پهلوی اول معتقد بود در صورتیکه اروپایی ها حرکات تعزیه را مشاهده کنند، به حساب خشونت و توحش گذاشته می شود؛ ازاین رو همه گونه تظاهرات مذهبی ممنوع گردید که صدمه فراوانی به این هنر آیینی زد و در چند دهه دوره پهلوی این آیین به صورت سیار و پراکنده در شهرهای مختلف برگزار می شد.
پس از انقلاب اسلامی تلاشهای بسیاری برای انطباق ارزش های دینی و فرهنگی صورت گرفت که باعث نزدیک شدن هنر به فرهنگ و ارزش های دینی شده است. یکی از دستاوردهای این نزدیک شدن، متعهد شدن هنرمندان به ترویج ارزش های اخلاقی و اسلامی از راه رسانه قدرتمند هنر بود که به تعزیه بعنوان یکی از این هنرهای انقلابی میتوان اشاره نمود. تا جایی که این هنر که در دوران قدیم بخصوص در عصر پهلوی از جانب روشنفکران به سخره گرفته می شد، بعد از انقلاب اعتلای خویش را به دست آورد بگونه ای که برای تمام مناسبت های سوگ و سور در طول سال میتوان مجلس تعزیه اجرا کرد و هنرمندان و فعالان این هنر آیینی، خویش را نه فقط هنرمند بلکه خادم و ذاکر امام حسین (ع) می دانند.
اما تکیه دولت، پس از دوران مشروطه، سال ها متروک و نیمه مخروبه بود تا این که در سال ۱۳۲۵ خورشیدی به دستور عبدالحسین هژیر (وزیر دارایی دولت وقت) و به منظور ساخت بانک ملی شعبه سبزه میدان ( میدان ۱۵ خرداد)، تخریب و بخش اعظم این بنا، برای ساخت این بانک استفاده شد؛ بانکی که شاید خیلی از کسانی که هر روز وارد آن می شوند و یا از مقابل این بانک بزرگ و چشم نواز عبور می کنند، آگاهی نداشته باشند که این مکان در روزگار گذشته شاهد حضور ۲۰ هزار تماشاگر تعزیه و عزاداران سالار شهیدان، امام حسین (ع) بوده است.
منبع: ttma.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب