حكایت هنرمندی كه با فراموشی می جنگد؛
چکش تنها بازمانده هنر ورشوسازی در خوزستان همچنان می نوازد
اگر زمانی طنین آهنگین چکش ورشو سازان در بازار قدیم دزفول نوای شورانگیز زندگی اصیل را تداعی می کرد اما امروز غربت و فراموشی سهم تنها بازمانده این هنرِ 150 ساله شده است.
خبرگزاری مهر؛ گروه استان ها- رؤیا رجبی: برای گفت و گو با تنها بازمانده صنعت ورشو سازی در خوزستان وارد بازار قدیم دزفول می شوم. بازاری که کوچه پس کوچه هایش بوی ناب تاریخ می دهد و هنوز در حجره هایش زندگی جاری است و در چهارسوق و راسته هایش می شود نبض شهر را گرفت.
از هنرهای دیرین شهر تک نشانه هایی در بین بازار مانده است و همین نشانه ها حرف های زیادی برای گفتن دارند، حرف هایی برای روایت هنرهای اصیلی که شهر را با آنها می شناختند و می شناسند… از خراطی و نمدمالی و کپوبافی تا گلیم بافی و ورشو سازی… هنرهایی که این روزها شاید به اندازه قبل پررونق نباشند اما طرفداران و مشتریان خاص خودرا دارند.
کوچه پس کوچه های بازار را رد می کنم و به مغازه اش نزدیک می شوم… در گوشه ای از بازار تاریخی شهر، روی چند متر از زمین خدا در کوچه ای که مُشرف به یک گذر زیبای تاریخی است به عاشقی مشغول است؛ چند دقیقه اول اعلام حضور نمی کنم تا کارش را نظاره گر باشم.
روی صندلی اش در کنجِ مغازه کوچکش که هیچ بویی از دنیای مدرن امروز نبرده، نشسته و با تمام دقت با چکش روی اثر تقریباً آماده اش می کوبد تا هنر بسازد و با پایبندی به عشقش (ورشو سازی) فخر بفروشد. متوالی و آهنگین چکش می زند و هرچند ثانیه جای چکش ها را بررسی می کند.
دست هایش سرخ و سیاه از سال ها هم آغوشی با چکش و ورشو شده است و هر سال که از عمرش سپری شده، چکشی بیش تر نواخته بر تن ورشو و حال آبدیده ٔ صنعت ورشو سازی و یکی یک دانه این هنر در خوزستان شده است.
همان طور که محو هم نوازی چکش و ورشو می شوم از خودم می پرسم که «هزاران ضربه فقط برای یک لقمه نان؟» پاسخ بطور قطع منفی است بلکه این ضربه ها برای استواری پیوند ناگسستنی عشقی است که نه فقط آتشش کم نشده بلکه هرروز شعله ورتر می شود.
بازار قدیم دزفول چند سال است که به جز «استاد رحمان گل»، ورشو ساز دیگری به خود ندیده است. مابقی استادکاران این هنر، تسلیم گذر عمر شده و به سبب کهولت سن و یا مرگ از بازار رخت بربسته اند و الان گویی استاد گل، ورشو سازی را به انحصار خود درآورده است.
اما نه این یکی یک دانه بودن در بازاری به این بزرگی حکایت از یک درد دارد، دردی که بوی فراموشی می دهد؛ دردی که می گوید دیگر کسی نیست که به این هنر و صنعت دستی اصیل روی بیاورد و این مساله استاد گل را سخت نگران کرده است، نگران روزی که دیگر نباشد و با نبودنش ورشو سازی برای همیشه به دست فراموشی سپرده شود.
۴۵ سال است که ورشو سازی قسمتی از وجودش که نه بلکه تمام وجود و زندگی اش شده است و این پایبندی استاد گل به هنری که امروزه باتوجه به پیشرفت های چشم گیر زندگی امروزی و مدرن شدن سبک زندگی مردم درحال منسوخ شدن است، موضوع ساده ای نیست.
از افکارم خارج می شوم و به استاد گل نزدیک می شوم، خودم را که معرفی می کنم با لبخندی مملو از مهربانی دعوتم به مصاحبه را می پذیرد.
در میان شلوغی های مغازه اش که پر از ابزار آلات و تکه تکه های ورشو است، چشمم به یک صندلی کوچک آهنی می خورد که با اجازه روی آن می نشینم، در و دیوار مغازه را برانداز می کنم، حتی تلویزیون حجره استاد گل نیز قدیمی است؛ اینجا همه چیز بوی ناب تاریخ و اصالت و تمدن می دهد و منی که حس می کنم در تاریخ جا مانده ام… دقایقی طول می کشد تا از این حال و هوا خارج شده و گفت و گو را شروع کنم.
رحمان گل، ۵۶ ساله است و سابقه حضورش در این حوزه به سال ۱۳۵۵ بر می گردد. وی این هنر اصیل را از خانواده مادری اش به ارث برده و حال نه فقط میراث دار پدربزرگ مادری و دایی خود بلکه میراث دار یک صنعت و هنرِ بیش از ۱۵۰ ساله در خوزستان و کشور شده است.
روایتِ عاشقی با ورشو
خودش درباره چگونگی ورودش به صنعت ورشو می گوید: به خاطر این که خیلی اهل درس خواندن نبودم، یک روز در صورتیکه فقط ۱۱ سال سن داشتم، مادرم دستم را گرفت و نزد دایی ام برد تا برای آینده ام حرفه و شغلی یاد بگیرم؛ دایی بنده از اساتید بزرگ این حرفه بود و تا ۵ سال پیش همچنان در این حوزه مشغول به کار بود اما پس از آن به سبب کهولت سن هنرش را کنار گذاشت و سال قبل نیز در سن ۹۴ سالگی از دنیا رفت. من با افتخار سال ها نزد دایی ام شاگردی می کردم و الان ۲۵ سال است که مستقل شده ام.
هنگام صحبت های استاد چشمم به قاب عکس قدیمی پدربزرگ و آگهی ترحیم دایی که روزگاری از سردمداران اوج و شکوفایی هنر ورشو بودند روی دیوار مغازه می افتد. گویی استاد گل، با نصب عکس آنها قصد داشته علاوه بر قدرشناسی، سر منشأ عاشقی اش، قدمت و اصالت هنرش را به رخ بکشد.
استاد گل در توصیف ورشو سازی این چنین می گوید: کوزه گری یک فوت دارد اما من می گویم که ورشو سازی هر مرحله اش یک فوت دارد. ساخت یک وسیله ورشو مستلزم ورق ورشو و ابزار آلاتی نظیر چکش، سندان و سایر موارد است. ورق ورشو هزاران و شاید میلیونها چکش می خورد تا به یک اثر تبدیل گردد و ساخت هر اثر نیز روزها طول می کشد بعنوان مثال ساخت یک جفت گلاب پاش از جنس ورشو با سایز متوسط ۲۰ روز به طول می انجامد که این ارزش والای هنر ورشو را نشان میدهد.
وی ادامه می دهد: ورشو سازی خیلی مشکل و زمان بر است اما علاقه ام کار را جلو می برد و من از این کار به قدری لذت می برم که در هیچ چیز دیگری این لذت را نمی توانم ببینم.
تاریخچه صنعت ورشو در ایران
«ورشو» فلزی است سفیدرنگ و نقره مانند که آلیاژ آن ۲۰ درصد نیکل، ۳۵ درصد روی و ۴۵ درصد مس است که به خوبی ذوب و به سادگی قالب گیری می شود. طبق مستندات «ورشو» بیش از ۱۵۰ سال پیش و در زمان قاجار از لهستان و آلمان وارد ایران شد.
در خصوص ورود صنعت ورشو به ایران در کتاب المآثر و الآثار محمدحسن خان اعتماد السلطنه آمده است: «در زمان صدارت امیر کبیر و تأسیس دارالفنون، برخی از فلزکاران شهرهای تهران، اصفهان، دزفول و بروجرد برای یادگیری صنعت فلزکاری به روسیه فرستاده شدند و چون در آن زمان صنعت ورشو رونق داشت، صنعتگران هنر ورشو سازی را با خود به ایران آوردند».
استاد گل با اعلان اینکه ۵۰ سال است که دیگر ورق ورشو تولید نمی گردد، عنوان می کند: به سبب تولید استیل و مدرن شدن سبک زندگی و از سویی گران بودن فلز نیکل دیگر هیچ کشوری حاضر به ساخت آلیاژ ورشو نیست و ۵۰ سال است که دیگر ورق ورشو تولید نمی گردد.
از وی می پرسم «وقتی مواد اساسی و اولیه این صنعت و هنر که ورق ورشو بوده است، تولید نمی گردد چگونه به این کار ادامه داده اید؟» که صنعتگر خوش آوازه دزفولی در پاسخ به این پرسش بیان می کند: از سینی های بزرگ و قدیمی از جنس ورشو برای ساخت اشیا و وسایل جدید استفاده می کنم؛ این سینی ها را تکه تکه کرده، الگو در می آورم و بخش های مختلف را به هم جوش می دهم و با چکش و سندان فرم می دهم. این سینی ها در خانه های بیشتر مردمان قدیمی دزفول وجود دارد؛ تعدادی از مردم از گذشته تا حالا این سینی ها را به استادکاران سابق و الان به من می فروشند و البته خودم نیز در تمام این ۴ دهه فعالیت، تعداد زیادی سینی جمع آوری کرده ام.
استاد گل می افزاید: در این ۵۰ سال روش فعالیت ورشو سازان به همین شکل بوده است؛ بدین سبب هرچند مثل گذشته این سینی ها به وفور یافت نمی گردد اما همچنان موجود است و مشکل خاصی دراین زمینه وجود ندارد.
وی درباب قیمت اجناس ورشو بیان می کند: به سبب تولید نشدن ورق ورشو و کمیاب بودن ظروف ورشو قیمت آن گران شده است که قیمت هر وسیله ای که می سازم، بسته به نوع و اندازه اش بین یک تا ۱۵ میلیون تومان است ولی ارزش غیرمادی این آثار قابل بیان نیست.
جایگاه ورشو در دزفول قدیم و امروز
استاد گل درباب نحوه و تفاوت استقبال و استفاده مردم از ظروف و وسایل ورشو از گذشته تا حالا می گوید: ورشو در دزفول قدیم یکی از ضروریات زندگی و در دزفول امروز به یکی از سنت های کم اقبال در میان مردم تبدیل گشته است بطوریکه ابزار ورشویی که در گذشته محصولات مختلف خانگی و بخش عمده جهیزیه دختران را تامین می کرد، امروز تنها برای تزئین و زینت دکور منازل به کار رفته و در کلکسیون های تزئینی جای گرفته است.
وی ادامه می دهد: آفتابه لگن برای شستن دست میهمانان روی سفره، فرمان بر (یک نوع بشقاب کوچک)، قندان، آفتابه وضو، تنگ، پارچ، انواع سینی، ظروف پذیرایی میوه و شیرینی و غیره وسایلی از جنس ورشو بوده که بعنوان ابزار و وسایل ضروری در زندگی مردم قدیم به کار می رفته است اما حالا مردم همین وسایل را بعنوان وسایل تزئینی در منازل به کار می گیرند.
هرچند با آمدن استیل و فلزهای مختلف، ورشو جایگاه گذشته خودرا در زندگی مردم تا حدودی از دست داد اما هیچ وقت نمی توان گفت «نو که آمد به بازار، کهنه شده دل آزار» چون هنوز هستند افرادی که این هنر اصیل و گران مایه را با هیچ جنس مدرن و جدیدی معاوضه نمی کنند.
استاد گل نیز بازار خودرا از دست نداده و مشتریان ویژه ای دارد، وی در این خصوص عنوان می کند: علاوه بر همشهریان از سایر شهرستان ها و استانها نیز سفارش دریافت می کنم و خدا را شاکرم که هنوز عده ای برای ورشو ارزش قائل هستند.
تنها ورشو ساز دزفول در مورد نحوه نگهداری و جلا بخشی به ظروف ورشو می گوید: این ظروف عمر بلندی دارند اما به شرطی که به آنها رسیدگی شود. ظروف ورشو را باید با خاکستر و لیمو یا نمک و نارنج جلا داد و اگر این کار صورت گیرد، جلوه ای که این ظروف پیدا می کنند با جلوه و جلای ظروف نقره رقابت می کند.
وقتی از وی می پرسم که «آیا تا حالا پیش آمده کسی نزد شما برای یادگیری ورشو سازی و تداوم این هنر بیاید؟» توضیح می دهد: ورشو سازی کار خیلی مشکل و زمان بری است و هرکسی نمی تواند از پس آن بربیاید. چندین بار پیش آمده که افرادی برای یادگیری مراجعه نموده اند اما خیلی سریع خسته و پشیمان شده اند؛ ورشو سازی سرشار از ریزه کاری و ظرافت است. کسی با حرف یاد نمی گیرد و یک کار کاملاً عملی است که ماه ها و شاید هم سال ها طول می کشد تا کسی بخواهد زیر و بم های آنرا به خوبی یاد بگیرد.
با وجود این که آوازه یکی یک دانه و زبردست بودنش در همه جا پیچیده می گوید که «هنوز خودم را شاگرد این هنر می دانم». هنرمند و صنعتگر گزارشِ ما، تا حالا موفق به دریافت نشان ملی اصالت و مرغوبیت نیز شده است.
خودش در این زمینه می گوید: در سال ۹۸ یک جفت تنگ سردار را که دو سال برای ساخت آنها وقت گذاشته بودم به جشنواره فرستادم و نشان ملی مرغوبیت دریافت نمودند. وزن هر دو تُنگ کاملاً اندازه و ۲۸ تیکه بودند. هفته گذشته نیز یکی دیگر از آثارم را که یک شکلات خوری بزرگ بود به استان فرستادم تا در جشنواره آینده داوری شود.
وقتی از وی می خواهم اگر دغدغه یا درد دلی را دارد بیان کند، می گوید: ای کاش روزی افرادی در رأس کار میراث فرهنگی و صنایع دستی بیایند که هنرشناس و قدرشناس هنر باشند نه افرادی که تخصصی در این امور ندارند چون بارها شده صنعتگران و هنرمندان از این مساله ضربه خورده اند بعنوان مثال بنده در جشنواره نشان ملی سال ۹۸ هرچند موفق به کسب نشان شدم اما از نحوه نمره دادن به آثار بسیار دلگیر شدم چونکه مشخص بود به فاکتورهایی نظیر ظرافت، زحمت هنرمند و… توجه چندانی نشده است.
استاد گل همین طور ادامه می دهد: رابطه ام با اداره میراث فرهنگی دزفول و استان نیز فقط در حد تمدید کارت صنعتگری ام است که هر دو سال یک دفعه رخ می دهد و مابقی روزها و سال ها را در غربت و بی توجهی به کارم ادامه می دهم؛ البته اینگونه آسان تر و خوشحال تر هستم چون می دانم با پشتوانه علاقه ام بوده که ۴۵ سال این هنر را ادامه داده ام و تا عمر دارم در این حوزه خواهم بود.
وی با اشاره به سابقه درخشان دزفول در عرصه ورشو سازی می گوید: دزفول اساتید ماهر و زبردست زیادی در عرصه ورشو سازی داشته که به سبب کوتاهی و بی توجهی متولیان حالا هیچ نامی از آنها نیست و به فراموشی سپرده شده اند؛ پس ای کاش میدانی به نام ورشو در دزفول نامگذاری شود تا هرچند نام اساتید ورشو سازی به فراموشی سپرده شد اما دل خوشی امان این باشد که حداقل نام این صنعت و هنر دیرینه در جایی از شهر برای نسل های جدید به یادگار بماند.
وقتی از وی می خواهم صحبت پایانی اش را بیان کند، لبخند تلخی میزند و می گوید: از مردم می خواهم اگر وسایل ورشو در منزل دارند آنرا با جان و دل نگه دارند و به نسل های جدید و بعدی معرفی کنند. شاید پس از من هیچ کسی نباشد تا وسایل جدید بسازد. لااقل مردم نگذارند این هنر و دست رنج بیش از یک قرن زحمت اساتید بِنام دزفول به فراموشی سپرده شود. هرچند تعدادی از مردم نیز کم لطفی کردند و در سالهای اخیر ظروف و وسایل ورشوی خودرا در ازای دو جوجه با نان خشکی معاوضه می کردند که دردناک است.
مصاحبه که تمام می شود، احساس می کنم چند دقیقه مصاحبه برای توصیف عشقی ۴۵ ساله کم است و خیلی حرف های دیگر باید زده شود اما ترجیح می دهم که هنرمندِ داستانمان سفارش مردم را آماده کند.
از مغازه اش خارج می شوم. مغازه ای که شاید به خاطر ابزارآلات گوناگون و… زیبایی ظاهری نداشته باشد اما عشقی به وسعت یک عمر زندگی را به رخ تمام عابران و نظاره گران می کشد و منی که هنوز در عجبم از معجزه این عشق سراسر تنهایی و پایبندی مرد قصه مان به هنری که می خواهد با آن جاودانه شود.
لزوم راه اندازی موزه ورشو در دزفول
ورشو سازی همچون هنرهایی است که قربانی زندگی مدرن و پردردسر امروز شده و ظروف ورشو جای خودرا به ظروف استیل، شیشه ای و تفلون و… داده تا بشر امروز بیش ازپیش از سنت های سرشار از معنای زندگی گذشتگان فاصله بگیرد.
بدیهی است هر شهر با بهره مندی از هنر و صنایع دستی و برخورداری از نمادهای هنرهای اصیل دارای ارزش هنری و زیستی والایی خواهد شد.
دزفول نیز از قدیم الایام مهد صنایع دستی مختلف بوده و این امر بر کسی پوشیده نیست. یکی از این صنایع دستی، هنر ورشو سازی است و سابقه این هنر در دزفول تا جایی است که برخی استادکارانی که بیشتر آنها دیگر در قید حیات نیستند برای خود و نسل آینده خود فامیلی (ورشو ساز) را برگزیده اند.
با توجه به این که ورشو سازی به جز استاد گل بازمانده دیگری ندارد و این هنر با مدرن شدن جوامع نفس های آخر خودرا می کشد راه اندازی موزه ورشو در دزفول می تواند موجب زنده نگه داشتن نام و یاد این هنر و استادکاران این هنر صنعت باشد.
از آنجا که دزفول دیار خانه های قدیمی و تاریخی است در این راستا پیشنهاد می شود یکی از ده ها خانه تاریخی دزفول توسط متولیان خریداری و به موزه ورشو تبدیل گردد. خانواده هایی که آبا و اجداد آنها در این هنر دستی داشته اند نیز می توانند با اهدای مستندات و برخی وسایل ورشو در راه اندازی این موزه سهم داشته باشند.
از سویی نامگذاری میدان و یا خیابانی به نام ورشو نیز دیگر اقدامی است که سبب می شود تا این هنر صنعت بعنوان نماد هنر خیز بودن دزفول برای نسل جدید و نسل های آینده این شهر به یادگار باقی بماند.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب